SÜNBÜLZÂDE VEHBÎ

Sünbülzâde Vehbî dışındaki MARAŞ'LI DİVAN OZANLARI  ile ilgili kayde değer  bir bilimsel                 araştırma   yapılmamıştır.

--------------

YAŞADIĞI ASIR: 18. Yüzyılda yaşamış divan ozanıdır. Padişah I. Abdülhamid, 3. Selim,  Sultan III. Mustafa devrinin önde gelen ozanlarındandır.

ASIL ADI: Asıl adı Mehmet’tir.

DOĞUMU: Sünbülzâde Vehbî, 1718 yılında Maraş’ın Bektutiye mahallesinde  doğmuştur.

SOYU: Sünbülzâde Vehbi’nin dedesi Maraş'ın ünlü müftülerinden Mehmet Efendi, babası ünlü bilginlerden ve kendisi gibi şair olan Raşit Efendi'dir. Sünbülzade Vehbî, Maraş'ta 'Sünbülzadeler' olarak anılan ailedendir.

OZANIN İSMİ:  Vehbi, Maraş’ta doğduğu zaman adının  konulması rivayeti şöyledir: Babası  Raşit Efendi,  çocuk doğduğu zaman,  Halep’te Nâiplik (1) yapan ünlü ozan  Seyyid Vehbî’nin ya­nında görevlidir. Maraş’tan doğum haberi gelir. Bunun üzerine, baba, ünlü ozan  Seyyid Vehbi’nin   teklifi ile ozanın  ismini   yeni doğan çocuğa  ve­rir.

MAHLASI: Vehbi'dir. Vehbî,  mahlasını ona hocası Ahmed Neylî vermiştir. Bu mahlastan önce,  Hüsâmî mahlasını kullanmıştır.

ÖĞRENİMİ: Sünbülzade’nin çocukluğu ve gençlik yılları Maraş’ta geçer. Maraş’ta okur. Dedesi Maraş Müftüsü, babası ozan ve bilgin olduğundan mükemmel denecek seviyede bir öğrenim görür.  Maraş’ta yeteri kadar ilim öğrendikten sonra ilmini geliştirmek  için İstanbul’a gider. İstanbul'da müderris olur.

İstanbul'da devrin ileri gelen kişilerine kasideler ve tarih düşürerek yazdığı şiirleri  sunarak ünlenmeye başlar.

KADI:  Kadılık vazifesi ile Rumeliye gönderilir. Uzun müddet Eflak ve Buğdan da görev yapar, İstanbul’a döner. Sultan III. Mustafa zamanın­da kendisine Hâceganlık (2) tevdi edi­lir (1768).

İRAN ELÇİSİ

Sultan I. Abdülhamid devrinde  İran’a elçi gönderilir.

İran’dan sonra Bağdat’ta görev yapar. Bağdat Valisi Ömer Paşa ile aralarında husumet oluşur. Vali, İstanbul’a Ozanı suçlayıcı bir rapor gönderir.

NEDİM İLE

ARKADAŞTI

Şairin Nedim'le dostluğu  ve Nedîm'in adına yazdığı bir kasidesinin varlığı biliniyor. Vehbî: kaside, Nef'î - gazelde ise, Nâbî'nin etkisinde kalmıştır. Dîvân içerisinde çok sayıda manzum tarih bulunmaktadır. Bu tarihlerde dönemin yapılarıyla ilgili bilgi verildiğini ve Lâle Devri'ne ait olayların anlatıldığını biliyoruz.

OZAN

ARKADAŞLAR:  Vehbî, Rodos kadılığı yapar ve Avusturya seferi sırasında ordunun kadı vekilliğine atanır. Ordu ile birlikte Edirne, Sofya ve Niş bölgelerinde dolaşır ve ardından 1788'de Eski Zağra kadılığı görevini üstlenir. Burada ozan  arkadaşı Sürurî  de kendisine kâhyalık görevinde bulunur.

SUÇLAMA: 1 - İran elçiliği  sırasında Bağdat Valisi Ömer Paşa ile aralarındaki anlaşmazlık I. Abdülhamid'e ulaşır. Ömer Paşa'nın Padişaha ulaştırdığı olumsuz rapordaki yazılanlar korkunçtur: Vehbi’nin, içki içtiğinden, bir kadınla gayrı meşru ilişki kurduğundan, devletin çıkarlarına zarardan…(v.s.)  bahseder. Bunun üzerine Vehbî'nin idamına karar verilir.  Ancak çok yakın dostlarının kendisine önceden ulaştırdığı haber üzerine Vehbî, Yenişehirli Osman Efendi ile Raif İsmail Efendi’den aldığı haber üzerine   gizlice Bağdat'tan İstanbul'a gider. Üsküdar’da bir dostunun evinde gizlenir ve Tanname  kasidesini yazar. Bağışlanır. Ama yokluk ve zorluk başlar. Yedi yılın ardından, dönemin Sadrazamı Halil Hamit Paşa'yı yanında bulur. Önceki görevinden üç derece altta olan kadılık (Rodos) görevine döner. 

SUÇLAMA: 2 - Eski Zağra'da görevli olduğu sırada arkadaşı Sürurî ile arası açılır ve onun yazdığı bir hiciv sonrasında Vehbî görevinden alınır çok kötü olaylar yaşar, hatta bir süre tutuklu kalır. Ancak dönemin Padişahı III. Selim'e sunduğu dîvan sonrası affedilir, önce Manisa'ya sonra Siroz'a kadı olarak atanır.

Olaya başka açıdan yaklaşım:    Zağra’da kadılık yaptığı bir gün mahkemesi ve evi basılarak yağma edilir. Şahin Giray’ın idamında ısrarcı olması sonrası  nedeniyle (büyük bir ihtimal) bu olay vuku bulmuştur. Baskını yapan Tatarlardır. Tutuklanır. Tutuklananlar arasında Vehbinin kahyası Sururi de bulunmaktadır. Kırk beş gün tutuklu kaldıktan sonra Edirne Bostancıbaşısının yardımıyla kurtulur.  Sururi, yazdığı hicviye ile bu olayı aydınlatır.  Zaman zaman da Vehbi’yi suçlamaktan geri kalmaz.

Sururi şöyle;

"İki hasmın birisi kafir ise

Mü’minun hakkın iderdi tebdil" der.

DÜŞKÜNDÜ: Kadına ve eğlenceye düşkünlüğü sebebiyle sürekli başı ağrıya girmiştir. Sünbülzade hayatı için­de; müderris, kadılık, edebiyatçık …..  gibi çok şey yapar.  Şiir­deki becerisi  onun birçok devlet görevine atanmasına yol açmıştır. Hâceganlık  görevi de be nedenle verilmiştir. Edinilmesi çok güç olan bu sıfatı yedi sene taşımıştır.

SEFALETTEN

KURTULUR

Baskın olayından sonra görevinden alınır. 3. Selim’e kaside yazar yine amacına ulaşamaz. 3. Selim  adına Divanını yazar ve saygı görür. 3. Selim döneminde, ömrünün en rahat yıllarını yaşar.

GÖREVLERİ

1. Rumeli kaleminde çalışırken kadılık görevine getirilmiştir. Dönemin ozanlarından  arkadaşı Sürurî'nin 'Hezeliyyât' adlı yapıtında yazdığına göre Vehbî; Yaş, Bükreş, Eflâk, Boğdan, Siroz gibi yerlerde uzunca bir süre kadılık görevinde bulunmuştur.

2. Güzel yazı yazma ve anlatımdaki becerisi dikkate alınarak, kendisine devletin resmi yazışmalarını düzenleme görevi verilmiş, bu görevindeki başarısı sonrasında da, 1768 Rus Seferi sırasında mali işler sınıfına atanmıştır. Bu görevdeki yedi yılın ardından ve iyi derecede de Farsça bilmesi nedeniyle 1775 yılında I. Abdülhamid tarafından İran'a elçi olarak gönderilmiştir.

3. HASTA: Sünbülzade Vehbî'nin son Kadılık görevleri, Manisa, Siroz, Manastır ve Bolu'dadır. Bolu'dan sonra İstanbul'a dönen, ancak seksen yaşını da geçen ünlü ozan, nikris (mafsal romatizması) hastalığına yakalanır, yatağa düşer, gözleri görmez olur ve bilincini kaybeder. Vehbi, ömrünün son yıllarını böyle geçirmiş, yatalak halde sürdürmüştür.

ÖLÜMÜ: 29 Nisan 1809 tarihinde 90 yaşlarında İstanbul’da vefat eder.    Tarihi kaynaklar, mezarının İstanbul Edirnekapı dışında olduğu üzerinde birleşirler, ancak yeri belli değildir.

Sağlığında, bir ara   onunla düşmanlık çekişen fakat ölümüne tarih düşen Sururi’dir.

"Cennet olsun ruhuna

Vehbi Efendi’nin mekan "

ŞAKA:  Sünbülzade Vehbi’nin fıkra, latife ve nükteleri de pek ünlüdür.

BİLGİSİ

VE SEVİYESİ

Klasik Doğu dillerinde bilgisi mükemmeldir. Türk çocuklarına Farsça’yı kolay öğretmek için, “Tuhfe-i Vehbi” ve Arapça’yı kolay öğretmek için, “Nuh-be-i Vehbi”yi yazmıştır. Bu manzum eserler medreseler kapatılıncaya kadar medrese öğreniminin ilk basamaklarında okutulmuş ve çok rağbet görmüştür. Oğlu Lütfi’ye öğüt vermek için yazdığı “Lütfiye” adlı mesnevisinde Nabi’yi taklit etmiştir. Ayrıca “Şevk-Engiz” adlı bir mesnevisi ve şiirlerini toplayan divanı vardır.

“suhan” redifli uzun kasidesi çok tanınmıştır. Şair, bu manzumesinde şiir sanatı hakkındaki anlayışını dile getirmiştir

EDEBİ  KİŞİLİĞİ:   Şiirde şekle önem vermiş, içeriği zayıf olan şiirler yazmıştır. Nabi ve Sabit’in etkisinde kalmış,  Sabit'e nazireler yapmış,  işrete düşkünlüğünü dile getiren şiirler yazmıştır. Açık ama kuru bir anlatım kullanmış, günlük  olaylara yer vermiş, halkın atasözlerini, deyimlerini bolca  kullanmıştır. Nedim gibi yazmaya çalışmışsa da Nedim kadar başarılı olduğu söylenemez. Muzip şiirleriyle ün salmış, bu şiirleriyle Eşref, Nevzen Tevfik gibi ozanlara örnek olmuştur. Ama tarih düşme konusunda başarılı örnekler vermiştir. Hicviyeleri yüzünden devlet görevinden  zaman zaman uzaklaştırılmıştır.   Vehbi, kendinden önceki Divan ozanlarını aşamamakla birlikte, belli bir seviye yakalayabilmiştir.

OZANLARIN

EN BÜYÜĞÜ

Vehbi döneminin “Sultanüş şuara”(3) sıdır. Belki bir Nâbi bir Ne­dim kadar büyük  değildir ama yine de büyük. Bir dîvan sahibidir.  Dîvan şiirine teknik yönden birçok şey kazandırmıştır. Vehbî, şiirde geçmişi aşamamakla beraber günü korumuş ve seviyeyi tuttur­muştur. Şiire bilgisini katarak boş­luklarını doldurmuştur.

Kimilerine göre; Nâbi’nin   devamı, kimilerine göre de Sâbit’in devamıdır. Kendi ifadesi­ne göre ise: Ozan  Sâbit’in devamıdır. Zaten Sâbit’e de nazire yapmıştır. Vehbi şiirine, zevke  olan düşkünlü­ğünü de girdirmiştir. Velhasıl Veh­bi, lisana hakim, asrını doldurmuş, çok iyi nazire yapabilen, şiirin tek­nik yönüne vakıf büyük bir ozandır.

ESERLERİ

1. DÎVAN : III. Selim'e sunduğu ve 5732 beyitten oluşan bu dîvana Vehbî, Sünbülistan ' denilmesini istemiştir. Çünkü Sadi’nin divanına Gülistan deniliyor.

2. LUTFİYYE-İ VEHBÎ : Oğlu Lütfullah için yazdığı bir öğüt kitabı.

3. TUHFE-İ VEHBÎ : İran'daki görevinden dönüşünde yazdığı bu eser, 58 kıtadan oluşan, manzum bir (Farsça’dan Türkçe’ye ) sözlük.

4. NUHBE- İ VEHBÎ: III. Selim'e ithafen yazdığı Arapça-Türkçe manzum sözlük.

5. ŞEVK-ENGÎZ: Kadın ve erkek güzelliklerini yansıtan mesnevi tarzında bir çalışma.

6. MÜNŞEÂT: Bu eserin büyük kısmı, şairin de bir beytinde belirttiği gibi, bir yangın sonrası yok olmuştur.

-------------

2 şiiri

Yād idüp Allāh'ın  ismin ideyim bed’-i kelām

Hem Resūlu’llāha olsun ṣad salātile selām

Hem dahi ezvācına evlādına ashābına

Hem dahi ensār muhācir hem dahi etbā’ına

Arż-ı ḥācāt hem münācāt ideyim Raḥmānıma

Dahi pend ü nush ideyim ahbābıma ihvānıma

Raḥmet ü maġfiretini isteyüp idem niyāz

Cürmümüz ’afv ide her dem luṭf ide ol bî-niyāz

Hem tażarru’ ideyim sübḥānıma sultānıma

Kāl ile hem hāl ile yalvarayım cānānıma

Sādıkîniñ hālini ihvānıma kılam beyān

Tā teşebbüs ideler ezyāline her hîn u ān

Hak buyurdı sadıkın ile ma’iyyette oluñ

Anlara teslîm oluban vuslatın yolun bulun

Ozanın İran

intibalarını

yansıtan güzel

bir gazeli şöyledir

Bahş eyledüm İrânı ben hâl-i ruh-ı cânâneye

Şirâz u Keşmîr ü Hoten olsun fedâ bir dâneye

Tasvîr-i hûbân-ı Acem revnakda dârü’s-sanem

Şâyeste teşbîh eylesem her şehri bir büt-hâneye

Bâzîgerân-ı Kâbili câdûveşân-ı Bâbili

Bî-hûş ider cân u dili efsûn okur peymâneye

Her çifte perçemli püser bir şâl-i sürh etmiş be-ser

Sevdâsı etmez mi eser seyr eyleyen dîvâneye

Gerçi Irâk u Isfahân olmuş makâm ı âşıkân

Hûbân ı Âzerbâycân pek âşinâ bîgâneye

Seyr etdüm Isfahânını çok sürmeli hûbânını

Sad âfet i Kâşânını celb eyledüm kâşâneye

Devr eylemekde câm ı Cem bu keyfle gamdan ne gam

Raks ı civânân ı Acem cünbiş verür mestâneye

Gîsûları sünbül gibi ruhları açılmış gül gibi

Âşıkları bülbül gibi âteş bıraksun lâneye

Ey şâh ı iklîm i cemâl ilçiye yok durur zevâl

Vehbî ider fikr i visâl emrün ne o ferzâneye

---------------------------------------------------------

AÇIKLAMALAR

(1) Naip:   Padişahın yokluğunda veya yetersizliğinde (çocukluğunda, tecrübesizliğinde)  ülkeyi yöneten, çekip çeviren, danışman, akil kişi.

(2) Hacegan: Osmanlılar zamanında devlet dairelerindeki yazı işlerinin başında veya defterdarlık, nişancılık gibi vazifelerde bulunanlara verilen sivil bir rütbe.

(3) Sultanüş Suara:  Şairler Sultanı,  şairlerin en büyüğü.

---------------------------------------------------------